Дәубаба әулие басына салынған сағана аудан орталығы Тұрар Рысқұлов ауылынан 53 шақырымдай оңтүстік-батыста, ал Келтемашат ауыл әкімшілігіне қарасты Дәубаба ауылынан 8 шақырым шығыстағы Мыңшұқыр тауының Дәубаба шатқалында орналасқан. Молбұлақ және Аюсай тау сулары қосылған арнада Дәубаба өзені басталады. Мүйістен 800-850 метр батыста, Мыңшұқыр тауы етегінде атшаптырымдай тегістік алқап бар, ұзындығы 600-650, ені 120-130 метр келеді. Осы тегістікте Дәубаба әулие ата жерленген.
Тегістік алқаптың оңтүстігінде Дәубаба өзені ағады. Өзен бойы қалың тоғай, батысындағы тегістікте өрік, қызыл долана жеміс ағаштары бар, солтүстігінде де ағаштары, бірақ қалың емес, долана, сасыққайың, алша бар. Кесене шығысындағы жазықтық сүйірленіп өзен аңғарына қосылады, аңғарда жеміс ағаштары бар, көп емес, сирек. Тегістіктегі диаметрі 45-50 метрлік жер екі қатар сым темірмен қоршалған. Қоршауды жергілікті халық «Дәубаба әулие қорымы» деп атайды.
Дәубаба ата әулиенің 3,5 х 3,5 метрлік сағанасы осы қорымда. Жартылай күмбезделіп төбесіне ақ түнікеден күмбезше мен ай белгісі қойылған. Есігі батысқа қараған. Сағана сырты 6 х 6 метрлік үш қатар темірмен қоршалып, айналдыра көлемі 0,75-0,80 метрлік цемент құйылған. Сағананың оңтүстік-шығысында қураған ағаш қалдығы, шығысында бір түп катринка ағашы өсіп тұр, ондай ағаш оңтүстік-батыста да бар. Қорымға кірген соң, Дәубаба сағанасына баратын бір ізді жол бар, жолдың екі шетіне тас қаланған.
Сағана ішінде Дәубаба ата жерленген, бөлменің төрінде биіктігі 0,70-0,75 метр, ені 0,65 метр, ұзындығы 2,5 метрлік әулиенің қабірі бар. Едені цементтелген, киіз, палас, көрпеше төселген. Сағананың шығыс беткейіндегі үлкен бір түп картинка ағашының түбінде оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла қоршалған 3 х 1,5 метрлік тас қоршау бар, ол қоршау басындағы ағашқа шүберек байланған. Осы қоршау маңына екі адам жерленген. Сағананың оңтүстік-батысындағы үш түп картинка ағашы түбіндегі төрт немесе бес адамның жерленген моласы бар. Аңызға қарағанда, Дәубаба атаның жолдастарының жерленген жері екен.
Кесененің солтүстік-батысындағы жалғыз долана түбінде бір адамның қабірі бар. Басына қойылған ақ мраморға «Қаракөз ана әулиесі» деп жазылған. Қаракөз ана әулиенің батыс беткейінде диаметрі 12-13 метрлік ойық жер бар, айналасына итмұрын. Бұл Сары бәйбіше аталған Дәубаба атаның жұбайы екен. Дәубаба туралы бізге жолбасшымыз Санжар Мыңбаев пен Дәубаба ауылының тұрғыны, зейнеткер қария Әбдіманап Қырықбаев (Едігеев) айтқан қызықты деректерге қарағанда, Дәубаба айтқаны дөп түсіп жататын әулие кісі болған екен. Көріпкелдігі бар кісі көрінеді. Елді бірлік пен ынтымаққа, татулыққа шақырған. Меркі жақтан келіп, осы өңір халқына көп қызмет еткен көрінеді. Кешегі кеңес саясаты тұсында Дәубаба кесенесі орналасқан аймаққа орыстар келіп, арақ-шарап ішіп, айналасын жын-ойнаққа айналдырады. Осы кезде Дәубаба аю, жылан болып көрініп, тас атып қуады екен. Сондай-ақ Дәубаба туралы профессор Әділхан Байбатша «Алатау мен Қаратау қауышқан жер» атты кітабында мынадай ғылыми тұжырым айтады:
Дәубаба туралы Г.Н.Гумилев, В.В.Бартольд, Н.Я.Бичурин сияқты орыс ғалымдар мен Шапырашты Қазыбек Тауасарұлының «Түп-тұқияннан өзіме дейін», Әділхан Байбатшаның «Қазақ даласының ежелгі тарихы», Қанат Едігетегінің «Дәубаба әулие» атты еңбектерінде қысқа болса да деректер берілген. Жазбаларда Нәнби, Нань Доу-ми деген аттармен жазылған Үйсін тайпасының күнбиі. Қытайша Нань-Доу-ми (Нәнди би) деп жазылған атаудың қазақшасы: «Дәу би». Дегенмен оның есімі Дәу болмаса керек, үлкен, ірі болғанына қарай солай аталса керек. Негізінде шын аты Азан деген деректер бар, бірақ ел-жұртқа Дәу деген есімімен танылған. Дәу бидің туған жылы белгісіз, қайтыс болған уақыты ю.з.д. 178 жыл. Қытай жылнамаларындағы деректерге қарағанда, Үйсін тайпалар бірлестігінің негізгі әскери күші Бактрияда соғыста жүргенде ел ішінде б.з.б. 173 жылы тайпа аралық қақтығыс басталады. Билікке таласқан асы және арыс тайпаларының көсемдері Шу өзенінің бойында отырған Дәу бидің ортасына тұтқиылдан шабуыл жасап, шағын жасақпен қаша соғысқан Дәу биді күші басым қарсыластары Арыс өзені бойында, қазіргі Түлкібас ауданы Дәубаба текшетауындағы шағын өзен аңғарында қуып жетіп мерт қылады. Дәу бидің денесі сол жердегі шатқалға жерленеді. Ағайынның алалығынан капаста мерт болған Дәубабаның артында Елсау мен Жантай атты екі баласы қалады. Дәубабаның сол екі баласының тағдыры туралы Қазыбек Тауасарұлы былай баяндайды: «Жетім қалған екі бала үлкені Жантай жеті жасар екен де, Елсау кішісі бір жарым жаста болған. Бөже (Дәу бидің жанашыр туысы, Ордадағы билердің бірі) әкесін өлтірген өз туысқандарынан екі баланы жерден-жерге, көрден-көрге тығады. Елсіздегі тау бауырындағы өткен жылдан қалған бір мая шөпке тығады. Бөже тамақты түнде әкеліп береді екен де, түнде қайтып кетеді екен. Сөйтіп жүргенде, бір күні шөп астындағы жеті жасар Жантайдың жалғыз қалғанын көріп, Елсауды сұрағанда Жантай: «Оны қасқыр тістеп кетті» деп айтады.
Ары қарай ежелгі сақ тайпаларының аңызға жиі айтылатын ескі сарын бойынша жалғасып кетеді. Баланы көк бөрі (кейбір деректерде барыс, қабылан деп айтылады емізіп асырайды. Көк бөрі аңға кеткенде оны көк қыран құс құрт-құмырсқадан қорып, ет пен су әкеліп тұрады. Бөже таудың үңгір, апандарын қарап, ең болмаса баланың сүйегін тауып көмейін деп, қарамаған жер қалмайды. Бірнеше күн араға салып, бір апаннан емшектері салпылдаған бөрінің (бір жерде барыстың) шығып бара жатқанын байқап қалады. Апанға жақындап ішіне үңілсе, бүк түсіп ұйықтап жатқан баланы көреді. Дене бітімі сау, қарны тоқ баланы көріп қуанған Бөже Арыс пен Асы тайпалары мекендеген Жетісудің шығыс жағындағы Үйсін мемлекетінің Ғұн тайпасының биіке апарып табыстайды. Бұл оқиға Ғұн биіне белгілі болғанда, бала Елсауды пір санап, құрметтей бастайды. Қол астына алып өсіреді. Елсау Ғұн тайпасының арасында жүріп, соғыс өнерін терең меңгеріп, одан өз еліне қашқан аталастарынан қол жинап, қайта өз елін, билікті қолына алады. Еліміз қатты шарықтап өсіп, халқы да жүз мың қол шығара алатын икемге келеді. Елсауды ел ардақтап Күн би атайды. Бұдан кейінгі Күн бидің тарихы туралы қазақ тарихында жақсы жазылған.
1893 жылы Түркістан өлкесіне ғылыми сапармен келген академик В.В.Бартольд Исламға дейінгі ескерткіштерді іздестіру кезінде жергілікті адамдардың айтуымен Дәу бидің бейітін табады. Әулие саналған тұлғаның басына қойылған көне жазуы бар ескерткіш тақтаны беліне 14 аршын арқан байлап түскен жол көрсетушілері шатқал түбінен ала алмайды. Бартольдтың мәліметі бойынша, Дәу бидің денесі Машат асуынан оңтүстік-шығысқа қарай 16 шақырым жерде болған. Ол жердің «Дәубаба атауы», «Дәубаба өзенінің аңғары» деп аталатынын жазады.
В.Бартольд бұл жерден көптеген аңыз жазып алады. Олар құпия үңгірлер, түтін шығып тұратын үңгірлердегі ғажайып бейнелер, адамдарды жұтып қоятын айдаһар жыландар туралы. Айтылған әңгімелер ойдан шыққан қиял емес, аңызға айналған шындықтар. Машат өзені текшеленіп көтерілген Дәубаба тауын кесіп терең шатқал-шатқалмен ағады. Ол жерлер ауданның Ақсу-Жабағылы қорығына жалғасып жатқан таулы алқап. Бұл тамаша өлкеде Машат өзені текшеленіп көтерілген Дәубаба тауын кесіп, терең шатқал арқылы ағады. Құз шатқалдың, аңғардың тереңдігі 200-300 метрге жетеді. Аңғардың екі жағалауында кершетас пен құмтас қабаттары жалаңаштанып, жақсы көрінеді. Осы тау жыныстардың ішінде Келтемашат Кен орнының көмір қабаттары бар. Көмір жапсарлас тау жыныстарына қарағанда бос келеді. Көмір қабаттары су мен желдің әсерінен үгіліп, шайылып, жартастарда үңгірлер пайда болады. Машат өзенінің жағасында «Бақсы баба» деген киелі жер бар. Ол кісі туралы аңыз жоқтың қасы. Бес шал тауының шығыс жағында «Түйе әулие» деген жер бар. Түйе әулие киелі орнын көрген қариялардың әңгімесіне қарағанда, Түйе әулие тастан қашап жасалғандай, кешкі күннің сәулесі түскенде шөгіп жатқан түйе сияқты болып көрінеді екен.
Өзен қазіргі шатқалды аңғарды шамамен 300 мың жылдан бері шаймалап, тереңдетумен келеді. Ондағы үңгірлердің пайда боулы ерте замандардан басталған. Көмір қабаттары жылуды жақсы сақтайды. Жердің бетіне жақын жатқан көмір әдетте бықсып, түтіндеп жатады. Үңгірлерден бір кезде түтін шығып жатқаны сондықтан. Бұл құрылыс адамдарға түсініксіз, ғажайып болып көрінген. Жылы болуына байланысты онда жыландар мекендеген.
Үлкен, жылы және тұрмысқа қолайлы үңгірлер ерте заманда алғашқы адамдардың тұрағы болған. Ал, жыландарға келсек, бұл өңірді үлкен жыландар сол ерте замандардан бері мекендеген. Кейінгі кездері олар адамдардың табиғи ортаны мейілінше толық игеруіне байланысты орнаған экологиялық жағдайлардан құрып кеткен. Осы Дәубаба тауында осыдан 40 жылдай бұрын жайылып жүрген қойларға шабуылдаған ұзындығы 5-6 метрлік жыланды қойшылардың өлтіргені белгілі. Бұл өлкені кезінде кобра және басқа да жыландар, бабыр мен қабыландар мекендеген. Жергілікті ел билеушілері қабыланды қолға үйретіп, аң аулауға пайдаланған. Түтін шыққан ғажайып үңгірлер, үңгірлердегі адамдарды жұтып қоятын айдаһар жыландар туралы аңыздар осылайша тараған. Бүгінде көмір қабаттары тереңдеп, жануы мен түтіндеуі тоқтаған. Бірақ үңгірлердегі ежелгі адамдар салған суреттер сақталған.
Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұылының дерегінде «Бабаның аты Дәу болмаса керек, ол ірілігіне батыр тұлғалығына қарай аталған. … Қытай жазбаларындағы «Нән-Дәу» деген аттың мағынасы да Дәу (нән мен дәу деген сөздердің мәні бір) болады» дейді.
«Кесененің орны бұрын төбесі қамыстан жабылған там еді, 1992 жылы осы кесенені салған» дейді Дәубаба ауылының тұрғыны Бейсенқұл Нұржанов қария.
